De Hydra van het kapitalisme

Een commentaar van João Romeiro Hermeto

Tragedies zoals Heiner Müllers toneelstuk “Die Hydra” of de recente speelfilm “Joker” presenteren sociale desintegratie als fictie. Zulke ideeën zijn allang de economische en sociale realiteit geworden, terwijl het “vrije kapitalisme” zelf ontaardt in fictie. Aan de hand van artistieke, journalistieke en sociaal-wetenschappelijke voorbeelden werpt de auteur een licht op de huidige kapitalistische productieomstandigheden. Op deze manier verlicht, ontstaat een praktijk die drastisch afwijkt van wat ons dagelijks wordt beloofd.

Het Monster Hydra

“Mocht het een Grieks verhaal zijn’, dacht ik bij mezelf toen ik onlangs het stuk Die Hydra (1) in de Kammerspiele (Bochum) zag. Wanneer de tekst van de toneelschrijver Heiner Müller het heeft over een proces waarin Heracles’ zoektocht naar het monster Hydra eigenlijk een weg naar zichzelf – naar zijn relatie tot de wereld – is het prozaspel in zijn moderne enscenering trouw gebleven aan de Griekse visie. Toch ging het veel verder dan het klassieke begrip, omdat de weg naar zichzelf of de relatie tot de wereld in het heden een eigenaardige relatie is. Dit is geen idealistische, subjectieve, ahistorische, contextloze kennis van de wereld, maar de concrete werkelijkheid van immanente, feitelijke objectiviteit.

György Lukács beschrijft de ontologische prioriteit van het zijn boven het bewustzijn als volgt:

“De auto’s op straat kunnen gemakkelijk in epistemologische termen worden uitgelegd als louter zintuiglijke indrukken, ideeën enzovoort. Toch: “Als ik overreden word door een auto, is er geen botsing tussen mijn idee van de auto en mijn idee van mezelf, maar wordt mijn wezen als levend mens in gevaar gebracht door een bestaande auto” (2).

Aan de ene kant verwijst het spel naar de opeenstapeling van dingen, goederen en bezittingen. Aan de andere kant ontstaat er een sociale ontwrichting door de dessocialisatie, de verneveling en het verval in het niets van het individu – maar niet van het individu, dat alleen door en in de maatschappij kan bestaan – en het stilzwijgen. Het gesprek wordt een monoloog. De gemeenschap verschijnt als de som van eenzame wezens, een vagevuur – een vagevuur – zielloze zielen.

Joker, de Anarcho-Clown…

Toen kwam het bij me op: Vijf dagen eerder had ik de film Joker (3) gezien. Wat veel kijkers waarschijnlijk als een soort fictie beschouwen is in plaats daarvan, onder de huidige sociale omstandigheden, bijna een documentatie van de hedendaagse burgerlijke samenleving: de volledige ontkenning van de politiek door de volmaakte vorm van het kapitalisme als een monster, als een kankergezwel, waarvan de enige moraal is om te groeien in zichzelf en op zichzelf ongebreideld te groeien tot in het oneindige, maar niet voor zichzelf – het heeft geen enkele wil, het beweegt zich als een automatisme.

Kapitalistische anarchie van links en rechts

Het klassieke politieke links-rechtse verschil bestaat niet meer, maar slechts een anarcho-medaille: Enerzijds verwerpt de kapitalistische klasse als eigenaar van de productiemiddelen alles wat politiek is met haar neoliberale doctrine van de individuele geschiedenis (4) – niet alleen een paradox, maar een ontologische onmogelijkheid – en de voortdurende ontkenning van het sociale, waar alles zich organiseert en per toeval tot stand komt – de zogenaamde vrije markt – waar de geprezen individualiteit in de praktijk verdwijnt, zoals in het Heideggeriaanse “Mens” (5) – een leeg, middelmatig, amorf bestaan, de volmaakte ontkenning van het politieke.

Aan de andere kant vindt de volledige versnippering van de niet-eigenaars van de productiemiddelen en de omzetting van hun gemeenschappelijke belangen in vermeende particuliere belangen plaats zowel door middel van consumentenpolitiek – vanwege het voortdurend hameren van het neoliberalisme in het menselijk brein – als door middel van identiteitspolitiek – het “sociale neoliberalisme”, dat ik het “sociale neoliberalisme” noemde – waarbij het subjectieve belang hypostatisch een totaliteit vertegenwoordigt, alsof de som van de delen een totaliteit zou kunnen vormen – in de zin van een samenleving.

Het is even abstruse als de gedachte dat de hersenen belangrijker zijn dan het hart, het hart dan de longen, de longen als het bloed, het bloed als de lever enzovoort: het lichaam is een geheel van verschillende elementen, die als afzonderlijke onderdelen alleen relevant kunnen zijn als ze van meet af aan verbonden zijn met de totaliteit. Net zoals het lichaam een ecosysteem is, is de maatschappij dat ook.

De-monopolisering van het staatsmonopolie op het gebruik van geweld

The Joker is de realisatie van de American Psycho (6): Waar de laatste slechts droomde van moord om aan zijn dissonante dagelijkse leven te ontsnappen, voert de eerste de goedkope moord, het gedachteloze geweld, uit om zich genadeloos te “bevrijden” van de massale druk van een onderdrukkende samenleving – eerder in de zin van een catharsis, niet van de afschaffing van zijn bron van onderdrukking. De dader houdt geen rekening met de middelen, de strategie en dus ook niet met de tactiek, de context, de anderen, etc., omdat hij zelf een karikaturale vorm van het slachtoffer is en geen verantwoordelijkheid neemt voor zichzelf, noch voor zijn eigen daden, noch voor zijn omstandigheden en relaties.

De opkomst van Batman, wiens miljardairouders zijn vermoord als gevolg van anarchistische omwentelingen, lijkt in dezelfde context de reactie van de rijke man te zijn. Batman ziet zichzelf als de rechtsopvolger, maar gedraagt zich even willekeurig als degenen tegen wie hij vecht als rechter, jury, beul. Hoewel de burgerlijke samenleving in het discours gebaseerd is op de rechtsstaat, bereiken en behouden degenen die niet van mening zijn dat de rechtsstaat een kapitalistisch succes is. In werkelijkheid hoeft men alleen maar te kijken naar de meeste grote bedrijven en ondernemers om dit te bewijzen.

Maar zelfs in de fictieve verhalen van artistieke uitwerkingen komt het motief steeds weer terug. Bijvoorbeeld in de film Nightcrawler (7). Daar schendt Louis Bloom, om zijn carrière op te blazen, elk journalistiek principe, elk burgerlijk recht en pleegt hij zelf verschillende misdaden om het nieuws te vergroten, om zichzelf als een uitstekende journalist op de markt te brengen: Zijn loopbaanontwikkeling is voor hem van essentieel belang.

Iedereen met een minimaal idee van geopolitiek weet dat journalisten – journalisten in het algemeen, niet elke journalist als individu – zich dagelijks in deze praktijk verdiepen om illegale oorlogen te rechtvaardigen als een strijd om gerechtigheid, om een commerciële tegenstander als een oorlogsvijand te omschrijven, om vuilnis te verkopen als noodzakelijke producten voor mensenlevens, enzovoort, enzovoort.

Oud-Griekse tragedie van vandaag de dag

Of het nu opzettelijk of onbedoeld, bewust of onbewust is, het stuk The Hydra draagt een krachtige boodschap uit tegen de kapitalistische samenleving. Zoals Goethe’s Faust (8), waar zijn nieuwsgierige impuls geen grenzen kent; waar zijn volmaaktheid ook zijn ontkenning vertegenwoordigt, gericht op het oneindige in zijn eindigheid; waar hij probeert de inherente mobiliteit van de kennis tot stilstand te brengen. Het is niet overdreven om parallellen te trekken met Marx’ kritiek.

Subjectieve en objectieve omkering van de burgerlijke samenleving

Karl Marx benadrukt zowel de subjectieve aspecten van dit proces – vervreemding als de ontkenning van het zelf, van de eigen praktijk (werk), van het product van deze praktijk (werk) en van de samenleving, door het afschaffen van het verband tussen individu en samenleving – als het fetisjisme als de betovering, de metafysische eigenschappen van de dingen alsof ze hun eigen subjectiviteit en dus autonomie hadden (9).

In het kapitaal bestaan deze psychologische tegenstrijdigheden uit het feit dat ze mogelijk worden gemaakt door een echte basis, daarom wijst Marx ook op de objectieve aspecten. Het kapitaal – een sociale relatie – is niets anders dan de praktische ontkenning van het zelf door het in de steek laten en dus toe-eigening van een ander – vanwege de subjectieve en objectieve noodzaak, vanwege de noodzaak van sociaal bestaande machtsverhoudingen.

Het is een uitbuitende relatie waarbij men zich het onbetaalde product van een ander toe-eigent – en het zich moet toe-eigenen om een kapitalist te zijn -, zich opstapelt en het opnieuw overschrijdt om dit proces te herhalen. Het kapitaal is dus een schijnbaar eeuwige, onverzadigbare keten van uitbuiting waarin enerzijds arbeid de bron van waarde en dus van toegevoegde waarde is, maar anderzijds de aard ervan overeenkomt met de bron van de arbeidsomstandigheden (10).

De achteruitgang van het Amerikaanse Rijk

De onrust in de Verenigde Staten – de belangrijkste kapitalistische samenleving ter wereld – is vastgelegd in het uitstekende boek van Chris Hedges America: The Farewell Tour (11). Naast zijn schaamteloze journalistieke ontmoetingen met Amerikanen, onthult Hedges de diepste diepten van een vervallen cultuur. Het boek onthult de politieke, economische en psychologische tendensen achter deze unieke gebeurtenissen, namelijk de historische beweging/verplaatsing:

een eeuwige oorlogseconomie;

een kapitalistische samenleving die het best kan worden omschreven als het ondernemings- (staats)socialisme: Kapitalisme voor kleine bedrijven en 99 procent van alle individuen en het staatssocialisme voor grote bedrijven en de rijke top 1 procent;

Debords spektakel dat de realiteit en het discours vervangt (12) en
een totalitaire zakenstaat.

Dit en meer zijn de symptomen van een desintegrerende samenleving die een “collectieve psychose” in stand houdt (13). De wanhoop is tot ongekende proporties gestegen: “Ongeveer 44.193 Amerikanen plegen elk jaar zelfmoord en nog eens 1,1 miljoen Amerikanen proberen elk jaar zelfmoord te plegen” (14).

Deindividualisering van het individu en zijn nietsheid

De huidige zoektocht naar het monster buiten verwijst naar het monster van het zelf: zijn leegte of gebrek aan inhoud, zijn onverantwoordelijkheid. Met de ontvouwing van de kapitalistische relaties wordt het zogenaamde individu anomair, de voltooide “mens” – het complete niets. Of zoals Emile Durkheim schreef: “Een anomie is eigenlijk het gevolg van het gebrek aan collectieve krachten op bepaalde punten in de samenleving” (15), en Lewis Coser: “Durkheim was ervan overtuigd dat zonder stabiele sociale banden, zonder sociale solidariteit, het individualisme zou leiden tot het verval van de samenleving” (16).

De Joker en Hydra representaties zijn dan ook tegelijkertijd uitingen van onze sociale desintegratie.

Bronnen en opmerkingen:

(1) Die Hydra: Adaption von Wolfgang Herrndorfs Bilder deiner großen Liebe, Regisseur Tom Schneider, Musiker und Schauspieler Moritz Bossmann, Michael Graessner, Sandra Hüller und Sandro Tajouri, Bochum 2019.
(2) György Lukács, „Prolegomena zur Ontologie des gesellschaftlichen Seins“, in Zur Ontologie des gesellschaftlichen Seins, Band 1, Darmstadt, Neuwied: Luchterhand, 1984, Seite 11.
(3) Joker: Regisseur Todd Phillips, Drehbuch Todd Phillips, Scott Silver, Bob Kane, Bill Finger, Jerry Robinson, Hauptschauspieler Joaquin Phoenix, Canada und Vereinigte Staaten, 2019.
(4) Walter Eucken, Nationalökonomie wozu?, Düsseldorf und München: Verlag Helmut Küpper, 1961.
(5) Martin Heidegger, Sein und Zeit, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1967.
(6) American Psycho: Regisseur Mary Harron, Buch Bret Easton Ellis, Drehbuch Mary Harron, Guinevere Turner, Hauptschauspieler Christian Bale, Canada und Vereinigte Staaten, 2000.
(7) Nightcrawler: Regisseur Dan Gilroy, Drehbuch Dan Gilroy, Hauptschauspieler Jake Gyllenhaal, Vereinigte Staaten, 2014.
(8) Johann Wolfgang von Goethe, Fausto: Uma Tragédia: Primeira Parte, 1a ed. (São Paulo: Editora 34, 2004); Johann Wolfgang von Goethe, Fausto: Uma Tragédia: Segunda Parte, 1a ed., São Paulo: Editora 34, 2007.
(9) Karl Marx, Marx-Engels-Werke (MEW), Band 40, Berlin: Dietz Verlag Berlin, 1968.
(10) Karl Marx, MEW, Band 23, Dietz Verlag Berlin, 1962.
(11) Chris Hedges, America: The Farewell Tour, New York, London, Toronto, Sydney, New Delhi: Simon & Schuster, 2018.
(12) Das Debordsche Spektakel ist meine eigene Deutung der Kritik Hedges. Guy Debord, La Société du Spectacle, Paris: Gallimard, 1992; Guy Debord, Commentaires sur la société du spectacle, Paris: Gallimard, 1992.
(13) Hedges, America: The Farewell Tour, Seite 54.
(14) Ebenda, Seiten 88 bis 89.
(15) Émile Durkheim, Suicide: A Study in Sociology, London, New York: Routledge, 1952, Seite 350.
(16) Lewis Coser, „Introduction“, in „Émile Durkheim, On the Division of Labor in Society“, Basingstoke, London: MacMillan, 1984, xiv.

+++

Met dank aan de auteur voor het recht om te publiceren.

+++

Afbeelding hint: rudall30 / Blindvoorraad

+++

KenFM streeft naar een breed spectrum aan meningen. Opinieartikelen en gastbijdragen hoeven het redactionele standpunt niet weer te geven.

+++

Vind je ons programma leuk? Informatie over de ondersteuningsopties vindt u hier: https://kenfm.de/support/kenfm-unterstuetzen/

+++

Nu kunt u ons ook ondersteunen met Bitcoins.

BitCoin Adres: 18FpEnH1Dh83GXXGpRNqSoW5TL1z1z1PZgZgZK